Co się dzieje w mózgu, gdy choruję na depresję?

W ostatnim wpisie Dlaczego choruję na depresję? Czynniki biologiczne cz. 2 NEUROPRZEKAŹNIKI poruszyłam temat zaburzenia wydzielania i wychwytywania neuroprzekaźników w mózgu, jako przyczynę depresji. W tym tekście będę kontynuować temat mózgu, udowadniając Wam, że depresja nie jest chorobą wymyśloną. Tak jak w przypadku chorób somatycznych (czyli chorób ciała) pojawiają się w niej zaburzenia w działaniu narządów. Pomyśl o cukrzycy nieprawidłowym wydzielaniu i przetwarzaniu insuliny. Albo arytmii serca, gdzie system przewodnictwa elektrycznego serca jest nieprawidłowy i bicie serca jest nierówne.

Jeszcze zanim przejdę do tematu, zachęcam do przeczytania najpierw tego wpisu: Dlatego nie powinniśmy określać emocji jako negatywne!. Opisuję w nim mechanizmy działania emocji w mózgu. Wiedza stamtąd może pomóc zrozumieć zaburzenia wynikające z epizodu depresji.

Co konkretnie nie działa w mózgu człowieka w depresji?

Trzy grupy struktur jakie nie spełniają swojej funkcji tak jak należy, to:

• Układ nagrody czyli odczuwanie przyjemności,
• Układ ośrodkowego bólu, który interpretuje różne zdarzenia i bodźce jako nieprzyjemne, zagrażające,
• Układ aktywności psychomotorycznej odpowiedzialny za motywację, szybkość działania, procesy myślowe i inne zachowania człowieka.

W depresji często nie odczuwa się przyjemności.

Zaangażowane są w to mechanizmy wytwarzające i rozprowadzające dopaminę i noradrenalinę po mózgu. Jedną, uproszczoną nazwą wszystkie te struktury można nazwać jako układ nagrody. Spójrz na schematy poniżej:

Układ nagrody jest przytłumiony, przez co człowiek ma trudność z odczuwaniem przyjemności. Jeśli “ośrodek nagrody” jest zahamowany, pacjent nie czerpie przyjemności nawet z takich czynności, które biologicznie tą przyjemność dają – jedzenie, seks. W miejsce przewidywania przyjemności i sukcesu pojawia się przewidywanie porażki i pustki. A jakie dokładnie są to struktury? Te miejsca, gdzie wydzielana jest dopamina i noradrenalina w pniu mózgu oraz unerwiane przez komórki dopaminergiczne i noradrenergiczne struktury przodomózgowia (podwzgórze, jądra przegrody, brzuszne prążkowie). Układ nagrody w kontekście depresji został już dość dobrze przebadany. Wiemy na przykład, że u osób chorych na depresję pośmiertnie odkryto zmniejszone tworzenie się białek budujących jądra półleżące.

Czy depresja może boleć? Tak, mózg rejestruje ból.

Mechanizm bólu ośrodkowego informuje nas o tym, że coś jest dla nas nieprzyjemne, wstrętne, bolesne, brzydkie, zagrażające itd. Jak nie trudno się domyślić, układ ten w trakcie epizodu depresji jest aktywowany. Skutkiem tego, jest interpretowanie neutralnych bodźców jako nieprzyjemne lub zagrażające. To stąd najprawdopodobniej tendencja do katastrofizacji, przejmowania się czymś, czym byśmy się normalnie nie przejmowali oraz postrzeganie siebie jako osoby winnej, gorszej, niewystarczającej, niegodnej życia, zhańbionej, odpychającej itd.

Gdzie znajduje się ten tajemniczy ośrodek? Spójrz na schemat:

Jest kilka struktur współpracujących ze sobą w tym zakresie: nakrywka śródmózgowia, istota szara okołowodociągowa i przykomorowe, przednie obszary wzgórza. Naukowcy się sprzeczają, czy jest sens wydzielać te struktury jako osobny układ, gdyż w dużej mierze wchodzą one w skład mechanizmu lęku.

Człowiek w depresji zachowuje się inaczej. Winny mózg.

Prążkowie odpowiedzialne jest nie tylko za odczuwanie przyjemności (dokładnie jądro półleżące), ale także za aktywność psychomotoryczną (jądro ogoniaste). Te struktury są bardzo powiązane z korą czołową, w której znajdują się ośrodki programujące wykonywanie przez nas ruchów. Kiedy prążkowie jest zaburzone z jakiegoś powodu (m.in. za mało neuroprzekaźników, uszkodzenie komórek nerwowych), mamy problem z:

• motywacją do działania,
• szybkością przetwarzania informacji związanej z ruchem,
• szybkością i jakością myślenia, mówienia, poruszania się,
• poprawnym wykorzystywaniem mowy niewerbalnej (gesty, mimika)
• obniżonym poziomem energii.

W skrajnym przypadku może się to objawiać osłupieniem depresyjnym. Jest to taki stan, kiedy osoba siedzi, nie wydaje celowych dźwięków, nie rusza się w sposób świadomy, ma zachowane wszystkie czynności życiowe, ale patrzy bezwiednie w jeden punkt i pozostaje bez kontaktu z otoczeniem. Osłupienie depresyjne to tak jakby utrata psychologicznej świadomości. To objaw ciężkiej depresji. Aby doszło do takiego stanu, rozregulowane są nie tylko jądra podstawy i kora czołowa, ale także wzgórze (pobieranie informacji zmysłowych) i móżdżek (funkcje ruchowe).

Do tego należy jeszcze zaznaczyć rozregulowanie funkcji poznawczych kory przedczołowej. Nie do końca wiadomo czy jest to przyczyna czy skutek depresji, ale są zauważalne znaczne zaburzenia metabolizmu glukozy właśnie w tym rejonie mózgu. Objawia się to trudnościami z myśleniem, uczeniem się czegoś nowego, przyswajaniem informacji, wyciąganiem wniosków, podejmowaniem decyzji.

Zaburzone emocje w mózgu.

Generalnie gdyby ująć jedną nazwą większość ośrodków mózgowych, które działają nieprawidłowo w czasie depresji byłby to UKŁAD LIMBICZNY. Obecnie ta nazwa wychodzi już z użycia, gdyż zawiera w sobie zbyt dużo struktur. Ponadto pewne miejsca w mózgu są związane z nie tylko jednym zadaniem, ale pełnią wiele różnych funkcji. Układ limbiczny identyfikuje się z przeżywaniem emocji, ale nie jest to jego jedyna działka. Zobacz jakie struktury wchodzą w skład takiego “systemu emocjonalnego”:

https://docplayer.pl/85261476-Neuroanatomia-anatomia-mozdzku-i-kresomozgowia-jadra-podstawy-uklad-limbiczny-dr-marek-binder.html

Układ limbiczny to duży zespół struktur, w którym właśnie zawierają się:

• jądra podstawy (wchodzące w skład układu nagrody i te odpowiedzialne za psychomotorykę),
• kora przedczołowa wraz z zakrętem obręczy (część kory mózgowej odpowiedzialnej za regulację emocji i ich interpretację),
• ciała migdałowate,
• hipokampy,
• podwzgórze,
• okolice węchowe,
• wyspa (odpowiedzialna za przetwarzanie smaku, reakcję wstrętu a także odbieranie informacji z wnętrza ciała, jak np. ruchy perystaltyczne jelit, czy ułożenie własnego ciała w przestrzeni bez użycia wzroku).

Układ limbiczny skupia naprawdę dużo struktur pełniących wiele funkcji. Każda struktura w jakiś sposób jest związana z emocjami. Może to być generowanie nieprzyjemnych uczuć jak lęk (ciała migdałowate, opuszka węchowa, wzgórze, podwzgórze, kora przedczołowa). Struktury te są zaangażowane także w uczenie się na własnych doświadczeniach czy pamięć emocjonalną, pamięć o wydarzeniach.

Co się dzieje, gdy mózg emocjonalny źle działa?

Gdy układ limbiczny nie działa poprawnie, w przypadku depresji, może to powodować:

• Trudności w kojarzeniu informacji płynących z różnych zmysłów w jedną informację. Osoba może nie do końca wiedzieć, co się dzieje wokół i niepoprawnie interpretować zdarzenia. To może przyczyniać się do trudności w kontaktach z innymi ludźmi i naruszania norm społecznych.
• Kiedy zaburzone jest przekazywanie informacji z i do kory przedczołowej, pojawiać się mogą nieadekwatne przekonania (np. nikt mnie tutaj nie lubi) i zachowania na ich podstawie, np. branie wszystkiego do siebie i obrażanie się.
• Kiedy pamięć (w tym pamięć zdarzeń emocjonalnych) i kojarzenie faktów działa nieprawidłowo, może być tak, że osoba nie reaguje emocjonalnie tak jak powinna. Utrzymuje nienaturalnie niski nastrój przez większość czasu, nawet jak okoliczności są pozytywne. Nie jest w stanie przypomnieć sobie lepszych momentów swojego życia. Ponadto może wypaczać te sytuacje, które miały już miejsce, twierdząc, że były one nacechowane negatywnie.

Jak jest zbudowany mózg skłonny do depresji?

Niektóre części mózgu chorych na depresję są mniejsze niż u zdrowych

Okazuje się, że część osób cierpiących na depresję ma zmniejszoną objętość kory przedczołowej. Jest ona odpowiedzialna jest za myślenie, pamięć roboczą (np. utrzymywanie w głowie cyfr które mamy zapamiętać), planowanie działań i rozważanie ich konsekwencji, hamowanie reakcji emocjonalnych.

Zmniejszone o około 10% mogą być także hipokampy. Są to struktury odpowiedzialne przede wszystkim za proces pamięci długotrwałej (czyli np. pamiętania tego o czym się uczymy, co się zdarzyło dawno temu i jakie były tego okoliczności i konsekwencje). Hipokampy wspomagają orientację przestrzenną i procesy uczenia się. Biorą udział w filtrowaniu sygnałów odbieranych przez nas ze środowiska (porównują czy to co odbieramy jest nam już znane, z czym się kojarzy). Zmniejszenie to jest wynikiem obumarcia neuronów (najczęściej pod wpływem bardzo stresujących wydarzeń i działania tzw. hormonów stresu). Są jednak pocieszające dowody na to, że komórki nerwowe mogą się w tym miejscu odradzać po ustaniu stresorów i podjęciu odpowiedniego leczenia. Niestety ilość epizodów depresji może korelować z pogłębianiem się utraty komórek hipokampa.

Mniejszą objętość o około 15% ma także opuszka węchowa, odpowiedzialna oczywiście za zmysł węchu. Interesujące jest to, że zaburzenia węchu i zmniejszenie ilości komórek nerwowych w tym miejscu poprzedza wystąpienie objawów chorób neurodegeneracyjnych. Co ciekawe depresja jest również do nich zaliczana, zwłaszcza endogenna (niewiadomego pochodzenia) i wieku starczego. Jest to spowodowane najprawdopodobniej zahamowaniem neurogenezy (proces tworzenia nowych komórek nerwowych). Podobnie jak w przypadku hipokampów, komórki nerwowe opuszki węchowej odradzają się. Prawdopodobnie dlatego osoby z utratą węchu podczas Covid-19, odzyskują węch po jakimś czasie.

Ośrodki w mózgu intensywnie stymulowane, powiększają się.

Powiększeniu natomiast ulegają ciała migdałowate odpowiedzialne za reagowanie lękiem. Są to małe jądra bogato unerwione z innymi częściami mózgu. Połączenie z podwzgórzem rozpoczyna wydzielanie różnych substancji, np. hormonów stresu. Więcej o tym przeczytasz we wpisie: Czy stres powoduje depresję?. Połączenie z układem węchowym to nasza ewolucyjna spuścizna, służąca do odbierania informacji o zagrożeniu. „Jak coś śmierdzi to trzeba się od tego trzymać z daleka”. Ciała migdałowate mają połączenia ze wzgórzem, które odbiera różne bodźce zmysłowe oprócz węchu. Jest to konieczne do wyłapywania niebezpiecznych zdarzeń i wszczynania alarmu, by odpowiednio zareagować. W depresji i zaburzeniach lękowych, tych alarmów jest zazwyczaj więcej, a mogą być też przewlekłe. Połączenie z hipokampem i korą mózgową już omówiliśmy. Ciała migdałowate w skrócie to znaczący przetwornik i generator reakcji emocjonalnych, najczęściej tych nieprzyjemnych.

Co ciekawe powiększone mogą być też jądra półleżące. Dla przypomnienia odpowiedzialne są one za odczuwanie przyjemności. Jednak nie do końca wiadomo dlaczego tak może być. Może to u osób, które miały niewykrytą chorobę dwubiegunową? Albo dodatkowo uzależnionych od substancji (leków, alkoholu, narkotyków) lub behawioralnie (komputer, Internet, seks, hazard)? To tylko moje przypuszczenia 😉

Jak to się dzieje, że te struktury są większe lub mniejsze niż być powinny?

Prawdopodobnie jest to wynik zmniejszonej lub zwiększonej ilości białek i lipidów w tych miejscach. Mózg jest jednym z narządów, którego głównym składnikiem są właśnie lipidy. To one są budulcami błon komórkowych neuronów (odpowiadają za to, by nic nieproszonego nie dostało się do układu nerwowego) i transporterami informacji między komórkami. I właśnie brak równowagi w metabolizmie tłuszczów jest skorelowany z zaburzeniami depresyjnymi. Chorzy na depresję, a także Ci, którzy chcą ograniczyć zachorowanie na choroby cywilizacyjne, powinni uważać na złogi cholesterolu i zbyt wysoki poziom trójglicerydów. Korzystne dla nich jest zasilanie mózgu w nienasycone kwasy tłuszczowe 😉

Ale uwaga! To że ktoś chorujący na depresję ma zmniejszone lub powiększone struktury, nie mówi nam o tym, czy jest to przyczyna czy skutek choroby. Możemy powiedzieć jedynie o tym, że takimi cechami charakteryzuje się jego mózg.

…

Pozdrawiam,
Julia!

Bibliografia: